AYAZ ATA

Ayaz Ata, Altay, Sibirya, İdil-Ural ve Türkistan (Ortaasya) mitolojilerinde, özellikle Kıpçak ve Sibirya Türkleri'nde sık gördüğümüz bir karakterdir. yüzyıllarca bu coğrafyalardaki Türkler arasında bir kültür timsali olarak kuşaktan kuşağa aktarılmış ve günümüzde hâlâ varlığı bilinen ve etkinliklerde boy gösteren karakter olarak gözümüze çarpıyor. Özbeklerde, Ayoz Bobo - Kırgızlarda, Ayaz Ata, Kazaklarda, Ayaz Ata - Azerbaycan Türklerinde, Şahta Baba - Tatarlarda, Gış Babay - Başkurtlarda, Kış Babası olarak bilinir ve 'Kar Kızı' adında bir de kızı veya torunu vardır. Türkiye'de ise pek bilinmeyen bu mitolojik karakter Ayaz Ata, Ayas Han, Soğuk Han, Ak Ayas gibi isimlerle geçer. Ayaz Ata, ay ışığından yaratılmıştır. soğuk havaya neden olur. Ülker burcunun altı yıldızı göğün altı deliğidir ve oradan soğuk hava üfler. Böylece kış gelir. Ayaz, tüm Türk coğrafyasında yakıcı soğuk anlamına gelir ki, ay’ın gökte rahatlıkla görüldüğü açık havalarda meydana geldiği için ay ruhu'nun (veya ona bağlı Ayas Han’ın) gönderdiği düşünülmüştür, çoğu Türk boylarında kışın soğukta ortaya çıkan ve kimsesizlere, açlara yardım eden bir evliyadır.

Kazaklarda birebir Noel Baba ile özdeşleşmiştir. Hristiyan azizi olduğu yönünde görüşler de vardır. fakat etimoloji ve kültürel olarak Türk kültüründe zaten var bulunan bir kişilik olduğu kesindir. Kimi görüşlere göre Ayas Han ile aynı kişidir. Kazaklarda kışın karşılanması ile ilgili olarak ''Soğumbaşı'' isimli bir eğlence bulunmaktadır. ilk karın yağması ve ilk soğuğun vurması ile kutlanan bayramdır. bu bayramla bir ilgisi olması muhtemeldir. Azerice'deki Şahta Ata "Şaxta Baba" sözcüğü de yine birebir çeviriyle Soğuk Ata veya Ayaz Ata anlamına gelir.

Etimoloji:
Ay kökünden türemiştir. soğuk ve ayışığı anlamı vardır. zemheri, kara kış anlamlarına gelir. Ayas aynı zamanda mehtap (ayışığı) demektir. açık ve bulutsuz havada ay göründüğü zaman çıkan soğuk demektir. eski Altay Türkçesi'nde Ayas/Hacas kelimesi açık gökyüzü manası taşır.

Kaynak: Deniz Karakurt, Türk söylence sözlüğü 'açıklamalı ansiklopedik mitoloji sözlüğü', baskı i, s.40, 2011