KÂĞIT PARANIN TARİHÇESİ..

Kağıt paranın icadı ile ilgili Doğu’da ve Avrupa’da iki halkın başrolü üstlendiği biliniyor. Fakat her gün kullandığımız, ticaretin en önemli parçası olan kağıt parayı kim buldu ? Dünyada ilk banknot kim tarafından basıldı ? yada kağıt para ne zaman icat edildi ? gibi kağıt paranın bulunması ile ilgili soruların cevabını vermeden önce kağıt para neden bir ihtiyaç oldu sorusuna açıklık getirelim.

Bilindiği gibi kağıt para icat edilmeden önce çeşitli deniz kabukları, altın ve gümüş sikkeler kullanılmaktaydı. Zaman içerisinde özellikle büyük miktarda madeni paranın saklanması, bir yerden bir yere taşınması oldukça zahmetli bir hale geldi. Aynı zamanda bu madeni paralar çeşitli güvenlik sorunlarını da beraberinde getiriyordu. Bu nedenlerden dolayı insanlar büyük meblağlar tutan ticaretlerinde üzerinde yazılar olan ve değer ifade eden, günümüzde ki senete benzer kağıtlar kullanmayabaşladılar. Bu senetler daha sonraları ortaya çıkacak kağıt paranın ilk formu olarak ortaya çıktı.

KAĞIT PARAYI KİM İCAT ETTİ ? İLK KİM KULLANDI ?

Tarihi kayıtlara göre, kağıt paranın erken formu olan bu senetlerin ilk yaygın kullanımı 600’lü yıllarda Çin’de başladı. Banknot biçimindeki bu ilk kağıt paraların 618’den 1279 yılına kadar uzun bir geçerlilik süresi olmuştur. Bu sayede kâğıt para 10. yy.’da kısıtlı bir bölgede de olsa tacirlerin ticaretini kolaylaştırmıştır. Banknot basımı kamulaştırılsa da zamanla pek çok bölgesel para ortaya çıkmıştır.

DÜNYADA İLK BANKNOT KİM TARAFINDAN BASILDI ?

Toplu kâğıt basımı 11. yy.’da matbaanın icadıyla gerçekleşmiş, 13. yy. ortalarında pek çok farklı para standart bir konuma kavuşmuştur.

Avrupa kıtasında kağıt parayı yani ilk banknot’u basan ülke ise İsveç’tir. 1661 yılında Avrupa’da ilk kez İsveç’te resmi kâğıt para tedavüle girmiş daha sonra kağıt para kullanımı tüm Avrupa’ya ve dünyaya yayılmıştır.

Amerika kıtasında ise ilk kağıt para 1690’lu yıllarda Massechusetts hükümeti tarafından basılmıştır.

Bizde ise ilk kağıt para Osmanlı İmparatorluğu zamanında idari, sosyal ve yasal reformların gündeme geldiğitanzimat döneminde tedavüle çıkarılmıştır. Banknotlar bu dönemde esas olarak reformların finanse edilmesi amacıyla basılmıştır.

İlk Osmanlı banknotları Abdülmecit tarafından 1840 yılında “Kaime-ı Nakdiye-ı Mutebere” adıyla, bugünkü dille “Para Yerine Geçen Kağıt“, bir anlamda para olmaktan çok faiz getirili borç senedi veya hazine bonosuniteliğinde olmak üzere çıkarılmıştır. Bu paralar matbaa baskısı olmayıp, elle yapılmış ve her birine de resmi mühür basılmıştır. Kaimelerin zaman içerisinde taklidinin kolayca yapılması ve kağıt paraya olan güvenin azalması nedeniyle 1842 yılından itibaren matbaada bastırılmasına başlanarak, el yapımı olanlarla değişimisağlanmıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nda 1862 yılına kadar çeşitli şekil ve miktarlarda kaime ihraç edilmiştir.

Osmanlı İmparatorluğu’nda, 1856 yılında İngiliz sermayesi ile kurulan Osmanlı Bankası “Bank-ı Osmani“, 1863 yılında Fransız ve İngiliz ortaklığında “Bank-ı Osmanii Şahane” adıyla bir devlet bankası niteliğini kazanmıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nunsık sık Avrupa piyasalarından borçlanmak zorunda kaldığı dönemlerde İngiltere ve Fransa, devletten ziyade, kendi idaresi altındaki bu bankaya güven duymuş ve mali ilişkilerini bu banka kanalıyla yürütmeyi tercih etmiştir.

Osmanlı İmparatorluğu, Osmanlı Bankası’na hükümetin hiç bir biçimde kağıt para basmayacağı ve başka bir kuruma da bastırmayacağı taahhüdünde bulunarak, 30 yıl süre ile kağıt para ihracı imtiyazını vermiştir.Osmanlı Bankası ilk olarak 1863 yılında, istendiğinde altına çevrilmek üzere, Maliye Nezareti ve kendi mühürlerini taşıyan banknotları tedavüle çıkarmış, 1863-1914 yılları arasında da çeşitli şekil ve miktarlarda banknot ihraç etmiştir.

Yukarıda belirtilen taahhüt verilmekle birlikte, Osmanlı yönetimi Osmanlı Bankası ile anlaşarak, halk arasında “93 Harbi” olarak bilinen 1876-1877 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında, savaş masraflarını karşılayabilmek amacıyla kaime ihraç etmiştir.

CUMHURİYET DÖNEMİ BANKNOTLARI

Osmanlı İmparatorluğu’ndan intikal eden evrak-ı nakdiyeler, Cumhuriyetin ilk yıllarında para bastırılamadığından, 1927 yılı sonuna kadar tedavülde kalmıştır.

Bir devletin egemenlik ve bağımsızlık sembolü olması nedeniyle, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde, 30 Aralık 1925 tarih ve 701 Sayılı “Mevcut Evrak-ı Nakdiyenin Yenileriyle İstibdaline Dair Kanun” kabul edilerek ilk Türk banknotlarının bastırılmasına karar verilmiştir. Bu kanun ile, mevcut evrak-ı nakdiyenin aynı nitelik ve miktarda kağıt para ile değiştirilmesi esas alınıp, paranın şekli ve basılıp değiştirilmesi gibi konuları düzenlemek üzere,Maliye Vekaleti’nden bir temsilcininin başkanlığında Ziraat, Osmanlı, İtibar-ı Milli, İş, Akhisar, Tütüncüler ve Akşehir bankaları ile Türkiye’de faaliyet gösteren diğer başlıca bankaların birer temsilcisinden oluşan bir komisyonun görevlendirilmesi hükme bağlanmıştır.

Dönemin Maliye Bakanı Abdülhalik Renda başkanlığındaki komisyon 9 aylık bir çalışma sonunda 1, 5, 10, 50, 100, 500 ve 1.000 liralık kupürlerden oluşan Birinci Emisyon Grubu banknotların basılması kararını almış ve basım işi, bir İngiliz firması olan Thomas De La Rue’ya verilmiştir. Bu banknotlar, filigranlı kağıtlara kabartma olarak basılmıştır.

Bu emisyon grubundaki banknotlar 1 Kasım 1928 Harf Devrimi’nden önce bastırıldığı için ana metinleri eski yazı Türkçe, kupür değerleri ise Fransızca olarak yazılmıştır.

İlk Türkiye Cumhuriyeti banknotları olan Birinci Emisyon Grubu banknotlar 5 Aralık 1927 tarihinde dolaşıma çıkarılmıştır. Tedavülde bulunan mevcut evrak-ı nakdiyeler ise, 4 Aralık 1927 tarihinden itibaren dolaşımdan çekilerek 4 Eylül 1928 tarihinde değerlerini yitirmişlerdir.